Lepenski Vir
Lepenski Vir se na arheološkoj karti Evrope pojavio 1967. godine. Kada su nekoliko godina ranije, na obali Dunava u Đerdapu započeta prva iskopavanja da bi se istražilo maleno naselje iz kamenog doba, niko nije ni slutio o kakvom se značajnom nalazištu radi. To je postalo očigledno posle samo dve godine, sa otkrićem planski građenih staništa, pločica sa urezanim znacima sličnim pismu, skulptura od kamena i grobova iz kojih se puno saznalo o religijskim ritualima.
Osnivači kulture Lepenskog Vira su potomci evropske populacije iz starijeg kamenog doba. Pre oko 20.000 godina, pred kraj ledenog doba, zajednice ove populacije su nastanile pećine u Đerdapu. Kada su temperature porasle i uslovi za život pod vedrim nebom postali podnošljivi, pripadnici ovih zajednica su počeli da izlaze iz pećina. Uslovi za život u Đerdapu su tada bili gotovo idealni: osim što je omogućavao ribolov, Dunav je tada bio čist pa je bilo vode za piće u izobilju, okolne šume su bile pune divljači, a nije nedostajalo ni drva za ogrev i jestivih plodova. Sve to je uticalo da civilizacija Lepenskog Vira tako dugo traje. Ipak, bilo je i određenih problema. Sa jedne strane staništa bio je Dunav, a sa druge strme padine okolnih planina, što je učinilo da prostor koji jedno naselje koristi bude veoma mali.
Pored izolacije, ključni faktor koji je oblikovao kulturu Lepenskog Vira bio je prirodni priraštaj. S obzirom da teren nije dozvoljavao raseljavanja, bilo je neophodno organizovati postojeća naselja za život brojnijih zajednica. Zbog toga se staništa više ne grade proizvoljno, već po određenom pravilu. Naselja imaju potkovičastu formu i neku vrstu trga i kuće u centru, koji su se verovatno koristili za određene rituale. Umrli se sada sahranjuju van naselja, a samo muškarci i žene koji su doživeli duboku starost se sahranjuju na trgu ili iza ognjišta. Nekako u isto vreme se osnivaju i sezonski logori da bi se izvori hrane iskoristili na najbolji način. Tako dolazi do stvaranja sedelačko – pokretne ekonomije, što dovodi do ekonomske dobiti, ali i do podele rada i specijalizacije. Članovi sezonskih logora su verovatno bili muškarci. Svaki od njih se isticao po određenim sposobnostima pa je došlo do podele na lovce na određenu divljač, sakupljače plodova, sakupljače sirovina... Paralelno sa tim, u statičkom delu zajednice žene i deca obrađuju sirovine, hvataju kornjače i vodene ptice i obavljaju još niz drugih zaduženja. Grobovi iz ovog perioda ukazuju na složenost pogrebnih rituala. Kako u tom periodu još uvek nije došlo do formiranja privatnog vlasništva, na osnovu grobova se može zaključiti da je u društvu postojala određena hijerarhija. Položaj u hijerarhiji bio je najverovatnije određen veštinama pojedinca.
Ključni faktor koji je uticao da zajednica funkcioniše i da svako obavlja svoje dužnosti bila je religija. Uz kućna ognjišta su pronađene monumentlne kamene skulpture od oblutaka koji su modelovani uglavnom kao ribe, jeleni ili pak ribolike ljudske glave. Ništa od ovoga nije slučajno. Oblutak nastaje u vodi pa se tako članovi zajednice dovode u vezu sa vodom i kamenom. Zatim se stavlja uz ognjište čime se povezuje sa vatrom – elementom koji simbolizuje svetlost i toplotu sunca. Konačno, oblutak se oblikuje u životinje koje se najčešće love i predstavljaju izvor života. Sve ove činjenice dovode do pretpostavke da se najverovatnije oblutak smatrao nekim prastarim jajetom iz kog se rađa život, pre svega ribolika bića koja su i naši prapreci, a zatim ribe, jeleni i ostala divljač.
U razdoblju kada religija i umetnost dostižu najviši nivo, na polju ekonomije dolazi do dva ogromna uspeha: pripitomljene su prve životinje i neke vrste divljih žitarica. Pronađeni ostaci flore i faune pokazuju da je ipak prošlo nekoliko vekova od prvih uspeha na ovom planu pa do ozbiljnije zemljoradnje i stočarstva.
Pojava novih ekonomskih odnosa dovela je vremenom do rušenja tradicionalnih društvenih odnosa i do nestanka religije i monumentalne umetnosti Lepenskog Vira. Gde su njegovi stanovnici nestali nije poznato. Smatra se da su oko 4500. godine pre nove ere krenuli u potragu za većim obradivim površinama čime se život u Lepenskom Viru zauvek ugasio.
*Fotografije iz ove galerije su iz arhive Nacionalnog parka Đerdap